Wielki Post to okres, w którym wyciszamy karnawałowe zabawy, organy w kościołach zmieniają również swój dźwięk, kapłan celebruje Mszę św. w szatach koloru fioletowego, podczas Liturgii śpiewane jest „Chwała Tobie Słowo Boże” lub „Chwała Tobie Królu Wieków” zamiast „Alleluja”. W tym czasie nasze oczy bardziej spoglądają na Krzyż, na którym zawisło zbawienie świata. Przeżywamy 40-dniowy okres pokuty, który ma nas przygotować na przeżywanie najważniejszych świąt – Zmartwychwstania Jezusa. W przeżywaniu Wielkiego Postu pomagają nam nabożeństwa Drogi Krzyżowej i „Gorzkich Żali”. Gorzkie Żale to popularne w Polsce nabożeństwo pasyjne, połączone z wystawieniem Najświętszego Sakramentu i kazaniem pasyjnym.
W ramach nabożeństwa pasyjnego śpiewane są pieśni opowiadające o męce Pańskiej. Nazwa tego nabożeństwa pochodzi od pierwszych słów pieśni: „Gorzkie Żale przybywajcie, serca nasze przenikajcie”. “Gorzkie Żale” zostały ułożone za staraniem istniejącego wówczas przy kościele parafialnym św. Krzyża w Warszawie arcybractwa św. Rocha, a zwłaszcza protektora bractwa, ks. Wawrzyńca Benika ze Zgromadzenia Księży Misjonarzy świętego Wincentego a’ Paulo, który w 1707 roku jako pierwszy ogłosił je drukiem. Tytuł wydanej przez niego książeczki był typowo barokowy: “Snopek Myrry z Ogroda Gethsemańskiego albo żałosne Gorzkiey Męki Syna Bożego […] rospamiętywanie”. Mirra to jeden z darów, jaki trzej królowie złożyli Bożemu Dzieciątku. Dar mirry był zapowiedzią męki i śmierci zbawczej Chrystusa.
Nazwa “Gorzkie Żale” upowszechniła się później. Pochodzi oczywiście od pierwszych wyrazów pieśni: “Gorzkie Żale przybywajcie, serca nasze przenikajcie”. Piękno hymnów opiewających w prostych słowach szczegóły męki i śmierci Pana Jezusa sprawiło, że nabożeństwo to odprawiane jest dziś we wszystkich polskich kościołach.
Rozważanie Męki Pańskiej ma naturalnie o wiele starszą tradycję. Na początku XVIII wieku wciąż odprawiano misteria pasyjne, mające swe korzenie w średniowieczu. Pobożność ludzi baroku, pełna emocji, charakteryzująca się osobistym przeżywaniem Męki Pańskiej, potrzebowała jednak nowych form nabożeństw. Takich, które nie tylko relacjonowałyby biblijne wydarzenia, ale też pozwalały ludziom łatwiej wyobrazić sobie to, co czuł Chrystus.
Zapewne więc nieprzypadkowo nowe nabożeństwo, “Gorzkie Żale”, są dziełem nowego zakonu – Misjonarzy św. Wincentego a’ Paulo, zgromadzenia, które powstało w 1625 roku.
Do Polski pierwsza grupa Misjonarzy przybyła w listopadzie 1651 r. na życzenie królowej Marii Ludwiki Gonzagi. Królowa ofiarowała im drewniany domek i kapliczkę w okolicy dzisiejszego kościoła św. Krzyża w Warszawie. W 1657 roku zakonnicy rozpoczęli tam budowę kościoła. Został on konsekrowany w roku 1696 r.
Przy kościele powstał szpital św. Rocha, którym opiekowało się zakonne Bractwo Miłosierdzia św. Rocha. Na jego czele stanął ks. Wawrzyniec Stanisław Benik. Pełni zapału zakonnicy starali się ułożyć nowe pieśni, które bardziej odpowiadałyby pobożności wiernych. W kronikach Bractwa zachowały się zapiski mówiące o tym, że stare, tłumaczone z łaciny pieśni, są często dla ludu niezrozumiałe.
Misjonarskie Bractwo św. Rocha rywalizowało z dominikańskim Bractwem Różańcowym o… pierwszeństwo podczas uroczystych procesji. By zapobiec zgorszeniu ks. Bartłomiej Tarło, proboszcz parafii św. Krzyża, zabronił członkom swojego Bractwa uczestniczenia w procesjach różańcowych.
To zmobilizowało Misjonarzy to opracowania własnego nabożeństwa. Jego strukturę ułożono na wzór jutrzni – jednej z modlitw brewiarza. Nabożeństwo, rozpoczynane pieśnią o charakterze pobudki, wzywającą wiernych do prawdziwie głębokiego przeżywania ofiary krzyżowej Jezusa, składa się z trzech części, tak jak jutrznia składa się z trzech nokturnów. Każda część zawiera trzy pieśni (analogicznie do trzech psalmów w nokturnie jutrzni), wprowadzane krótkim podaniem intencji (porównywalnej z czytaniem w liturgii brewiarzowej).
Melodie śpiewów wchodzących w skład “Gorzkich Żalów” są oryginalne, ale nawiązują do wcześniejszych pieśni.
Nowe nabożeństwo wyjątkowo szybko rozprzestrzeniło się po całym kraju. W XVIII wieku odprawianie “Gorzkich Żalów” łączono zazwyczaj z wystawieniem Najświętszego Sakramentu, od którego rozpoczynano celebrację. Po odśpiewaniu trzech części “Gorzkich Żalów” głoszono kazanie pasyjne. Następnie ruszała procesja ze świecami, po której udzielano końcowego błogosławieństwa. Dziś nabożeństwo jest więc okrojone w porównaniu z pierwotną postacią.
Gorzkie Żale dzieli się na Zachętę i trzy części. W każdą niedzielę Wielkiego Postu odprawia się jedną część:
Zachęta
Część I (I i IV Niedziela Wielkiego Postu)
Część II (II i V Niedziela Wielkiego Postu)
Część III (III Niedziela Wielkiego Postu i Niedziela Palmowa)
