Znani najbardziej z Jasnej Góry – paulini – pojawili się na kartach historii na początku XIII w. w czasie najazdów tatarskich, w odpowiedzi na wezwanie do obrony wiary i naśladowania Chrystusa. Pustelnicy z klasztoru na górze Patacs i eremici z góry Pilis w 1250 r. połączyli się w jedną wspólnotę pod nazwą Zakon św. Pawła Pierwszego Pustelnika (OSPPE).
PUSTELNICZA DUCHOWOŚĆ
Przepisy paulinów nakazują życie we wspólnocie, troskę o błądzących i chorych braci, celibat, posłuszeństwo wobec przełożonych, w stosownym czasie – posty, modlitwę i pracę.
Duchowość zakonu opiera się na kontemplacji w samotności – wzorem św. Pawła, pierwszego pustelnika, pokucie, liturgii oraz kulcie i promowaniu nabożeństw do Chrystusa Ukrzyżowanego, Maryi i aniołów Stróżów.
ŻYCIE MONASTYCZNE KOŚCIOŁA
Od końca średniowiecza ukierunkowana na zbawienie świata posługa zakonu rozszerzała swój charakter. Zakonnicy, oprócz kontemplacji, modlitwy i pracy fizycznej, trudnili się duszpasterstwem, będąc kapelanami w wojsku i szpitalach, gdzie opiekowali się chorymi w czasie epidemii, pełnili funkcje spowiedników władców i szlachty, zaś od reformacji – bronili katolicyzmu przed islamem i protestantyzmem, czego przykładem może być aktywność Stanisława z Oporowa i męczenników za wiarę – kardynała Jerzego Martinuzziego, Jerzego Cepelleniego i Kajetana Młynarskiego.
W nowożytności paulini działali na rzecz unii katolicyzmu i prawosławia oraz rozwinęli działalność misyjną, którą dziś prowadzą m. in. w Afryce – w Kamerunie i RPA.
W ciągu lat zmieniały się też formy kultu i działalności ewangelizacyjnej zakonu. Charakterystyczny kult Krzyża Świętego w XVII w. przerodził się w nabożeństwo do Chrystusa Ukrzyżowanego i kontemplację Męki Pańskiej, w wyniku czego przy klasztorach dobudowano kaplice Męki Zbawiciela, zaś przy sanktuariach maryjnych powstawały tzw. kalwarie lub posągi Chrystusa Cierpiącego. Rozwinęła się też posługa sakramentalna. W XX w. za sprawą generała o. Piusa Przeździeckiego rozwinął się kult Bożego Miłosierdzia.
Paulini włączyli się w szereg milenijnych inicjatyw, np. w duszpasterstwo Wielkiej Nowenny, a od 1953 r. z inicjatywy generała o. Jerzego Tomzińskiego codziennie prowadzony jest Apel Jasnogórski.
Zakon od XVI wieku zakładał przy klasztorach bractwa i stowarzyszenia religijne, skupiające osoby świeckie i służące pogłębianiu życia duchowego. Przykładami takich inicjatyw są: Arcybractwo Pana Jezusa Pięciorańskiego – istniejące w Neustadt, Bondorf, Warszawie i Wieruszowie; Bractwo Świętej Anny – obecne na Jasnej Górze; Arcybractwo Świętych Aniołów Stróżów – funkcjonujące na Skałce w Krakowie; erygowane na na Jasnej Górze Bractwo Koronacji Matki boskiej Częstochowskiej i Znalezienia Krzyża Świętego, zwane Bractwem Matki bożej Jasnogórskiej; czy też z czasów bardziej współczesnych: Zjednoczenie Pań o Działalności Katolickiej pw. Matki Bożej Częstochowskiej – Królowej Korony Polskiej, utworzone na Jasnej Górze przez generała o. Piusa Przeździeckiego; Jasnogórska Rodzina Różańcowa, erygowana przez kard. Stefana Wyszyńskiego; Dzieło Duchowej Adopcji Dziecka Poczętego, zainicjowane w Warszawie; Paulińskie Dni Młodych; Neokatechumenat i Odnowa w Duchu Świętym, pomagające wiernym odnaleźć si i powrócić na łono Kościoła.
Od XIV w. istnieje również Konfraternia Paulińska, skupiająca dobroczyńców zakonu i osoby blisko z nim związane, do której w Polsce należeli m. in. : król Kazimierz Jagiellończyk, kronikarz Jan Długosz, pisarz Henryk Sienkiewicz, kardynał Stefan Wyszyński, Ryszard Kaczorowski – były Prezydent RP na Uchodźstwie, Lech Wałęsa – były prezydent RP i kompozytor Wojciech Kilar.
NAUKA I EDUKACJA
Działalność naukowa zakonu skupiała się początkowo na dyktowaniu i przepisywaniu teologicznych ksiąg i dzieł Ojców Kościoła. Rozwój aktywności intelektualnej paulinów od XV w. wiąże się z pozwoleniem papieża Bonifacego XI na studiowanie na katolickich uniwersytetach i pojawieniem się renesansowego piśmiennictwa. XVI wiek to szczyt powodzenia zakonu i jego nauki, a XVII w. to czas odnowienia jego studiów – w 1671 r. papież Klemens XI zgodził się na zakładanie szkół wyższych w każdej prowincji zakonu. Uczelnie, gimnazja i szkoły parafialne, gdzie mnisi byli wykładowcami, nauczycielami, wychowawcami i autorami podręczników, książek i przedstawień religijnych, słynęły z wysokiego poziomu nauczania i wychowania w duchu religijności, wiedzy i lokalnego patriotyzmu. Przy klasztorach istniały także bogate w cenne zbiory biblioteki i archiwa.
Jako historyk w dziejach zakonu zasłużył się Emeryk Węgier – autor pierwszej świeckiej kroniki historii Polski na tle dziejów świata z lat 1516-1531; warto też wspomnieć o. Augustyna Kordeckiego – autora relacji z oblężenia Jasnej Góry Nowej Gigantomachii, przez wiele lat kształtującej symbolikę narodowego sanktuarium w historii, literaturze i tradycji.
Paulini przyczynili się do rozwoju literatury i rodzimych języków, szczególnie w Polsce i Chorwacji, gdzie klasztor św. Mikołaja w Gvozdzie był centrum głagolickiej aktywności
Jako teolodzy zasłużyli się: Bonawentura Meress – autor podręczników prawa i zagadnień teologiczno-moralnych, Grzegorz Terecki – autor podręcznika dla spowiedników mieszkańców wsi i przewodnika duchowego dla paulinów, Ambroży Nieszporkowicz – autor dzieła doyczącego spowiedzi, Andrzej Gołdonowski – autor podręcznika dla rolników, Atanazy Wargawski – autor podręcznika teologii i ascetyki, traktatu prawnego i dzieła dla kaznodziejów, prof. Jan Mazur – redaktor naczelny Dissertationes Paulinorum, autor Katolickiej nauki społecznej i Politologii chrześcijańskiej, Krzysztof Kotnis – misjonarz, rekolekcjonista, przeciwnik aborcji, homoseksualizmu i nihilizmu etycznego, obrońca rodziny.
Zakonnicy troszczyli się również o liturgię, muzykę kościelną i chorał gregoriański, o czym świadczy wydanie przez Jerzego Martinuzziego w 1537 r. Mszału paulińskiego, a w 1540 r. Brewiarza paulińskiego.
Klasztory skupiały wybitnych kompozytorów i muzyków, takich jak: bł. Koloman, kompozytor Armando Ivancić, dyrygent chóru na Jasnej Górze Michał Zygmuntowski i twórca barokowo-klasyczny Marcin Józef Żebrowski. Znanym paulińskim utworem jest pieśń klęczek O Maryja, cna Dziewica.
Dziś na Jasnej Górze działa Kapela Jasnogórska, natomiast na krakowskiej Skałce istnieje zespół wokalno-instrumentalny Vox Eremi.
Do ewangelizacji i pracy naukowej paulini wykorzystują zdobycze techniki. W XVII w. na Jasnej Górze istniały wydawnictwa naukowe, w 1692 r. Mikołaj Szotarewicz założył tu drukarnię, a później powołano do życia wydawnictwo Paulinianum oraz miesięczniki „Jasna Góra”, „Studia Claromontana” i „Dissertationes Paulinorum”. W 1995 r. paulini uruchomili Radio Jasna Góra. Od 2001 r. istnieje Biuro Prasowe Jasnej Góry.
Zakon zasłużył się także w nietypowych dla niego dziedzinach nauki – w medycynie i aptekarstwie. Znanymi paulińskimi lekarzami-chirurgami byli Szymon Forstner z klasztoru w Lepoglavie i Marcin Ivancić z klasztoru w Remete, a aptekarzami – Leopold Wuerzberger z klasztoru w Lepoglavie i Ivan Ekkert z klasztoru w Sveticach.
GOSPODARKA I SZTUKA
Klasztory zakonu były też ośrodkami gospodarczymi, w których zakonnicy pracowali na roli, w ogrodach, sadach, winnicach i specjalistycznych warsztatach. Paulini położyli duże zasługi w takich dziedzinach, jak: malarstwo, rzeźba, architektura, budownictwo, złotnictwo, stolarstwo, haft, rolnictwo, szpitalnictwo i innych. W klasztorach ( np. na Jasnej Górze i w Leśniowie ) produkowano czekolady, zioła, nalewki, herbaty, ciastka i słodycze, a czasem rzeczy nietypowe, jak np. świece w klasztorze Lepoglavie, czy papier w fabryce w klasztorze w Ocuri.
W związku z pustelniczym charakterem kompleksy klasztorne budowano początkowo w miejscach odosobnionych, ale od XV w., gdy posługa zakonu zmieniła się na kontemplacyjno-czynną, zaczęły się one pojawiać również w miastach.
Architektura, rzeźbiarstwo, malarstwo i rzemiosło artystyczne zakonu poświęcone są w głównej mierze kultowi Chrystusa Ukrzyżowanego, Maryi i Aniołów Stróżów. Spośród paulińskich kompleksów i ośrodków do najważniejszych należą: w Polsce – istniejące od 1382 r., kiedy paulinów sprowadził do Polski książę Władysław Opolczyk, z cudownym wizerunkiem Matki Bożej z Dzieciątkiem Jezus sprowadzonym w 1384 r. z Bełza na Rusi, szczególnie ważne w czasie zaborów – narodowe sanktuarium na Jasnej Górze w Częstochowie, które w XVII wieku miało własny ośrodek rzeźbiarski; odgrywające równie wielką rolę, zwłaszcza w okresie narodowej niewoli, i ufundowane w 1472 r. przez Jana Długosza narodowe sanktuarium na Skałce w Krakowie; sanktuarium śś. Piotra i i Pawła w Leśnej Podlaskiej; sanktuarium Matki Bożej Leśniowskiej Patronki Rodzin; sanktuarium Pana Jezusa Pięciorańskiego w Wieruszowie; sanktuarium Matki Bożej Bolesnej Pani Wielgomłyńskiej; na Węgrzech – oprócz XIII-wiecznych klasztorów na górach Patacs i Pilis, XIV-wieczny wzniesiony z inicjatywy Ludwika Węgierskiego klasztor Marianosztra, skąd zakon przybył do Polski; XIII-wieczny klasztor Świętego Krzyża w Bodrog-Szigete; klasztor na Górze św. Gellerta, gdzie w czasie II wojny światowej istniały polskie duszpasterstwo i działalność konspiracyjna; w Chorwacji – XIV-wieczny klasztor w Dubicy, XIV-wieczny klasztor i sanktuarium maryjne w Remete; XIV-wieczny klasztor św. Mikołaja w Gvozdzie; XV-wieczny klasztor w Kamensku; założony ok. 1400 r. klasztor w Lepoglavie; XV-wieczny klasztor w Crikvenicy i XVII-wieczny klasztor w Sveticach; w USA – klasztor w Doleystown, znany jako Amerykańska Częstochowa.
Na polu sztuki w historii zakonu zasłużyli się: Tobiasz Czechowicz – organizator barokowej odbudowy jasnogórskiego sanktuarium po pożarze w 1690 r.; o. Izydor Matuszewski – inicjator prac konserwatorskich na Jasnej Górze; Augustyn Jędrzejczyk – malarz, autor kopii obrazu jasnogórskiego dla kaplicy w Castel Gandolfo dla papieża Piusa XI oraz portretów papieży i paulinów, w tym Augustyna Kordeckiego; bracia Wojciech i Antoni Dobrzeniewscy i wielu innych.
ZNACZENIE W HISTORII POLSKI
Zakon paulinów odegrał wielką rolę w historii Polski, Chorwacji i Węgier. Zakonnicy bronili wiary katolickiej przed islamizacją i protestantyzmem. Mimo oświeceniowych kasat w Europie i rozbiorów Polski zakon przetrwał na ziemiach polskich – na Jasnej Górze w Częstochowie i na Skałce w Krakowie. Ośrodki te – zwłaszcza jasnogórskie sanktuarium od czasów bohaterskiej obrony w trakcie potopu szwedzkiego w 1655 r. – były symbolami trwałości narodu i wiary katolickiej nad Wisłą. W czasie niewoli stały się miejscami kultywowania historii i tradycji, a także podtrzymywania nadziei na zmartwychwstanie kraju. Podczas II wojny światowej sanktuarium na Jasnej Górze stało miejscem schronienia dla Żydów, opozycji i zwykłych ludzi, a także aktywnego oporu. W okresie PRL-u członkowie zakonu – m.in. jasnogórski przeor o. Korneliusz Jemioł i o. Kajetan Raczyński – i osoby z nim związane, jak np. prymas Polski kard. Stefan Wyszyński – byli prześladowani i więzieni przez UB, a władza przeszkadzała w funkcjonowaniu ośrodków i organizowaniu pielgrzymek. Na przekór temu pozycja Jasnej Góry, Skałki i samego zakonu jeszcze się wzmocniła, na co niewątpliwie miały wpływ: Jasnogórskie Śluby Narodu Polskiego złożone przez Prymasa Polski kard. Stefana Wyszyńskiego w 1956 r.; obchody Millenium Chrztu Polski w 1966 r.; trwające w latach 1966 – 1972 pielgrzymowanie Cudownego Obrazu przez kraj; obecność wizerunku Matki Bożej Jasnogórskiej na ryngrafach i symbolach „Żołnierzy Wyklętych” i członków „Solidarności”; dialog ekumeniczny prowadzony na Jasnej Górze od 1971 r.; wreszcie pielgrzymki papieża Jana Pawła II w latach 1979, 1983 i 1987 do Ojczyzny, w czasie których odwiedzał on sanktuaria na Jasnej Górze i Skałce.
Do dnia dzisiejszego jasnogórski ośrodek jest miejscem ważnych katolickich i narodowych uroczystości i wydarzeń: w 1991 r. w Częstochowie odbyły się VI Światowe Dni Młodzieży, w 1994 r. Jasną Górę wpisano na listę pomników historii, a w 2006 r. odwiedził ją w trakcie swej pielgrzymki papież Benedykt XVI.
Znaczenie paulinów, zarówno dla życia monastycznego, Kościoła, nauki, edukacji, jak również gospodarki i sztuki, jest ogromne. Podkreśleniem jego ogromnej roli w naszym kraju są niedawno powstały film o legendarnym generale zakonu i przeorze jasnogórskim o. Jerzym Tomzińskim, pt. Światem rządzi Bóg, i słowa papieża Jana Pawła II, który w trakcie pielgrzymki do Polski w 1997 r. nazwał Jasną Górę „sanktuarium, w którym bije serce narodu”.
Łukasz Domitrz
