W zachodniej części miasta, zwanej w XIV w. Starą Częstochową, wznosi się na wysokość 293 m n.p.m. wapienne wzgórze, na którym znajduje się kompleks zabudowań sakralnych i mieszkalnych, otoczonych wałami obronnymi i parkiem, zwany Jasną Górą.
Po raz pierwszy określenie “Jasna Góra” /Clarus Mons/ pojawia się w dokumencie z 1388 roku, wystawionym przez starostę olsztyńskiego. Nazwę “Jasna Góra” nadali wzgórzu Paulini, zakonnicy z Węgier, zapożyczając ten termin od macierzystego klasztoru św. Wawrzyńca na Jasnej Górze w Budzie /in Claro Monte Budensi/.
Wywodzący się z ruchu eremickiego Zakon Świętego Pawła Pierwszego Pustelnika (Paulini) powstał w XIII w. na Węgrzech. Założyciel Zakonu – bł. Euzebiusz, kanonik ostrzyhomski, zebrał w jedną wspólnotę pustelników żyjących na terenach dzisiejszych Węgier i dawnej Jugosławii. Zasadą organizacji życia zakonnego stała się dla Paulinów reguła św. Augustyna.
Za patriarchę Zakonu obrali sobie św. Pawła z Teb, zwanego przez tradycję pierwszym pustelnikiem. Urodził się on ok. 230 r. w Egipcie. W czasie prześladowania chrześcijan za panowania cesarza Decjusza, mając 16 lat, udał się na pustynię, gdzie według tradycji spisanej przez św. Hieronima przebywał przez 90 lat. Jego pożywieniem był chleb, codziennie przynoszony przez kruka i garść daktyli. Pod koniec życia odwiedził go św. opat Antoni. On też pochował ciało Pawła w grobie, który – jak głosi podanie – wykopały dwa lwy. Stąd też w herbie Zakonu Paulinów znajduje się palma daktylowa, dwa lwy i kruk z bochenkiem chleba w dziobie.
Paulini sprowadzeni zostali do Polski przez Władysława Opolczyka, namiestnika króla Ludwika Węgierskiego w latach 1367 – 1382. Do Częstochowy przybyli w 1382 r. otrzymując w darze od księcia jasnogórskie wzgórze z maleńkim kościołem pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny Dziewicy Wspomożycielki. W nim to złożyli bezcenny skarb – od wieków otaczany wielką czcią Cudowny Wizerunek Matki Bożej przywieziony przez fundatora z Bełza.
Według tradycji Obraz Matki Bożej został namalowany przez św. Łukasza Ewangelistę na desce stołu, przy którym Najświętsza Rodzina modliła się i spożywała posiłki. Św. Łukasz miał wykonać dwa obrazy Maryi, z których jeden dotarł do Italii i do dziś jest czczony w Bolonii, drugi zaś został przewieziony przez cesarza Konstantyna z Jerozolimy do Konstantynopola i złożony w tamtejszej świątyni. Sześć wieków później, służący w wojsku cesarskim książę ruski Lew, urzeczony pięknem Obrazu, zapragnął przenieść go na Ruś. Na usilne nalegania księcia cesarz podarował mu Cudowny Wizerunek i od tego czasu Obraz otaczany był na Rusi wielką czcią. W czasie walk prowadzonych przez Kazimierza Wielkiego i Ludwika Węgierskiego na Rusi Obraz ukryto w zamku w Bełzie. W roku 1382 znalazł go tam książę Władysław Opolczyk. Doznawszy łaski orężnego zwycięstwa nad nieprzyjacielem, książę zabrał Obraz i przywiózł do Częstochowy, oddając go pod opiekę Paulinów. Taką historię Obrazu Matki Bożej Jasnogórskiej przekazuje najstarszy rękopis “Translatio tabulae”, którego odpis z 1474 r. przechowywany jest w archiwum jasnogórskim. Po napadzie i odnowieniu Obrazu popularność jasnogórskiego Sanktuarium niezwykle wzrosła. Nastąpił rozkwit ruchu pątniczego, tak że pierwotny gotycki kościół nie był w stanie pomieścić przybywających wiernych. Z tego też powodu już w latach sześćdziesiątych XV wieku obok Kaplicy Matki Bożej rozpoczęto budowę gotyckiego kościoła o trzech szerokich nawach.
Ponowny napad rabunkowy na klasztor, dokonany w roku 1466 przez wojska króla czeskiego, oraz walory militarne jasnogórskiego wzgórza, leżącego blisko granicy śląskiej, skłoniły królów Zygmunta III i Władysława IV do otoczenia Jasnej Góry wałami obronnymi. Prace rozpoczęto w 1621 roku. W ten sposób jasnogórskie Sanktuarium stało się również fortecą maryjną (“fortalitium Marianum”), która niebawem miała otrzymać swój pierwszy chrzest bojowy.
Około roku 1655 powstał w Szwecji plan uderzenia na Rzeczpospolitą Polską. Dnia 21. lipca tegoż roku wojska szwedzkie wkroczyły w granice Polski, zajmując szybko Warszawę, Poznań i Kraków. Podzielona szlachta nie chciała walczyć i w konsekwencji cały kraj znalazł się pod panowaniem szwedzkim. 18. listopada 1655 roku licząca trzy tysiące żołnierzy armia generała Millera stanęła pod murami Jasnej Góry, żądając natychmiastowego poddania twierdzy. Przeor Jasnej Góry, o. Augustyn Kordecki, postanowił jednak bronić świętego miejsca, mając do dyspozycji zaledwie 170 żołnierzy, 20 szlachciców i 70 zakonników. W porównaniu z potężną armią szwedzką jawiło to się jako przysłowiowa “kropla w morzu”. Wobec odmowy poddania twierdzy rozpoczęto oblężenie. Walka trwała czterdzieści dni i zakończyła się zwycięstwem rycerzy Maryi. Odparcie ataku przez niewielką fortecę jasnogórską, nazywaną pogardliwie przez generała Millera “kurnikiem”, miało ogromne znaczenie religijne i polityczne.
Atak na Jasną Górę uznano za obrazę uczuć religijnych, a zwycięstwo przypisano nie tyle sprawności załogi i wytrzymałości murów, co wstawiennictwu i opiece samej Matki Bożej, osłaniającej wybrane przez siebie miejsce. Kraj wówczas poderwał się do walki i szala zwycięstwa przechyliła się na stronę polską. Wdzięczny król Jan Kazimierz 1. kwietnia 1656 r., w uroczystym ślubowaniu w katedrze lwowskiej, oddał kraj pod władzę Matki Bożej, obierając Ją za Patronkę i Królową państwa. Od tego momentu rządy nad katolicką Polską sprawuje Najświętsza Dziewica Maryja, a Jasna Góra jest symbolem wolności narodowej i religijnej. Mury “twierdzy mariańskiej” musiały jeszcze wiele razy stawiać opór różnym najeźdźcom, kilkakrotnie jeszcze broniąc się przed Szwedami w latach 1656, 1702, 1704 i 1705.
W roku 1948, w obliczu komunistycznego totalitaryzmu, umierający kardynał Hlond wypowiedział prorocze słowa: “Zwycięstwo, gdy przyjdzie, będzie to zwycięstwo Matki Najświętszej”. To duchowe posłanie podjął całym sercem nowy prymas, kardynał Stefan Wyszyński. Przebywając w więzieniu stalinowskim, zredagował tekst nowych Ślubów Narodu, które zostały złożone na Jasnej Górze 26. sierpnia 1956 r. w trzechsetną rocznicę ślubów króla Jana Kazimierza. Uroczystość ta zgromadziła około miliona ludzi, którzy w modlitwie przed Jasnogórską Królową błagali o uwolnienie Prymasa. Ich prośba szybko została wysłuchana, gdyż wyszedł on na wolność 26. października tegoż roku.
W 1957 r. poświęcona przez papieża Piusa XII kopia Jasnogórskiego Obrazu rozpoczęła peregrynację po całym kraju. Pierwsza wędrówka Jasnogórskiej Ikony po wszystkich parafiach polskich trwała 23 lata, przynosząc wspaniałe owoce duchowej przemiany wiernych.
Dnia 3. maja 1966 r., podczas uroczystości Tysiąclecia Chrztu Polski, cały Episkopat złożył “Akt Oddania Polski w macierzyńską niewolę Maryi, Matki Kościoła, za wolność Kościoła Chrystusowego”. Na uroczystości milenijne pragnął przybyć papież Paweł VI. Ojciec Święty chciał uhonorować Jasnogórskie Sanktuarium złotą różą papieską. Nie dane mu jednak było stanąć w progach świętego miejsca, gdyż na ponawiane wielokrotnie prośby komunistyczny rząd odpowiadał zawsze negatywnie.
W dniu 4. czerwca 1979 r., pierwszy w historii Kościoła papież z rodu Polaków, Jan Paweł II przybył na Jasną Górę. “Spełnia się wola Maryi. Jestem tutaj ! … jestem i przypominam starą pieśń konfederatów barskich – Bo u Chrystusa my na ordynansach, słudzy Maryi. … Sługa powołany z tej ziemi, wzięty od podnóża Jasnej Góry, gdzie nieraz stałem tak, jak wy tu stoicie, i klęczałem na gołej ziemi tak, jak wy tu nieraz godzinami klęczycie…”. To pierwsze słowa Ojca Świętego wypowiedziane na Jasnej Górze. W ciągu trzech dni pobytu w Sanktuarium spotkało się z papieżem około 3,5 miliona wiernych. Jan Paweł II w Akcie Zawierzenia oddał Jasnogórskiej Matce Kościół Powszechny, całą Ojczyznę, wszystkich ludzi i siebie samego, powtarzając słowa oddania: “Matko! Jestem cały Twój i wszystko, co moje, jest Twoim”. Ofiarował także złotą różę papieską, którą umieszczono w Ołtarzu Matki Boskiej.
W obręb murów klasztoru jasnogórskiego wchodzi się przez cztery bramy wzniesione w okresie od XVI do XIX wieku. Zasadniczy i najstarszy człon zespołu architektonicznego stanowią budowle sakralne, wokół których narastały stopniowo dalsze elementy budowy, tworząc w ten sposób podsumowanie kilku epok. Kaplica Matki Bożej (XIV, XVII i XX w.) i przylegająca do niej bazylika z kaplicami (XV i XVII w.) i krużgankowym wieczernikiem (XX w.) są centrum Sanktuarium i wyznacznikiem usytuowania innych budowli. Do kompleksu sakralnego przylega siedemnastowieczny budynek, służący w dawnych czasach jako mieszkanie królów odwiedzających Jasną Górę, zwany “pokojami królewskimi”. Czworobok potężnego kompleksu klasztornego (XVII w.) przylega do Kaplicy Matki Bożej od strony północnej i znajduje swą kontynuację w mniejszym czworoboku, który pamięta jeszcze czasy ojca Kordeckiego. Przechodzi on w XVII – wieczne skrzydło, zwane dziś “Hospicjum” i zakończone arsenałem, który był zbrojownią jasnogórskiej fortecy. Całość otaczają mury warowni, wokół których usytuowana jest wysokiej wartości artystycznej droga krzyżowa.
